2021, Nr (14), Etnoarcheologia

---

Andrzej Z. Bokiniec
Ukryty czynnik. Esej etno-archeologiczny

Słowa kluczowe: neolit, epoka brązu, kultury polimorficzne, mechanizmy homeostazy, mechanizmy mimetyczne, kultury meitotyczne, kultury korionotyczne

Abstrakt:
Przedruk tekstu Andrzeja Z. Bokińca z 1998 roku. Pierwodruk: A. Z. Bokiniec, Ukryty czynnik. Esej etno-archeologiczny, w: Szkice prahistoryczne. Źródła – metody – interpretacje, red. S. Kukawka, Toruń 1998, 65-85. Na przełomie neolitu i epoki brązu w Europie Środkowej pojawiły się liczne małe grupy reprezentujące specjalny rodzaj kultury. Oprócz cech wysoko rozwiniętej kultury epoki brązu (kultura unietycka), prezentowały one archaiczne elementy typowe dla społeczeństw schyłku neolitu (kultura pucharów lejkowatych, kultura grobów jednostkowych). Te grupy postrzegane są jako pośredniczące w organizacji wymiany na odległość - głównie przedmiotów metalowych. Syntetyczny charakter tych kultury, a także widoczna łatwość w zmianie tradycji stylistycznej w ceramice, sprawiają problemy w ich definiowaniu i nazewnictwie. Jedna z tych grup (kultura iwieńska) odegrała prawdopodobnie kluczową rolę w procesie neolityzacji społeczeństw leśnych z wschodniej części dorzecza Wisły i Dniepru (kultura trzciniecka). W artykule przedstawiono tezę przyjmującą, że wspomniane grupy reprezentowały polimorficzny rodzaj kultury. Do jej uzasadnienia wykorzystano dane etnohistoryczne. W każdej kulturze występują, oprócz mechanizmów homeostatycznych, tendencje mimetyczne (za teorią René Girarda). Tendencja do zachowania status quo współistniała z pragnieniem posiadania przedmiotów należących do innych - obcych. Kultury polimorficzne charakteryzowała przewaga mechanizmów i motywacji mimetycznych nad homeostatycznymi. Było to zauważalne w szczególnym stosunku do przestrzeni, która była postrzegana jako obiekt rozpoznania i otwarcie na kontakt kulturowy. Ze względu na formy, jakie przyjmowały mechanizmy mimetyczne w kulturach polimorficznych, podzielono je na typy: kultury meitotyczne i korionotyczne. Instytucja wymiany na odległość odegrała szczególną rolę w tych pierwszych kulturach. W roli modelowej przedstawiono kultury Huronów i Ottawa z Ontario. Łańcuch podobieństw w sytuacji kulturowej tych ludów z społeczeństwami neolitycznymi i z początków epoki brązu w basenie Bałtyku może być inspirujący dla prahistoryków w tworzeniu modeli innych zjawisk (osadnictwo, gospodarka). Zasady kultury meitotycznej były w pełni widoczne w (sub)kulturze Pochteca w Meksyku. W kulturach korionotycznych znacznie silniejszy był aspekt wojskowy. Istotną rolę w manifestacji tożsamości odgrywały tu formy związane z prawem, władzą i organizacją wojskową społeczeństwa. Kontakt był realizowany w sytuacji dominacji i w ramach quasi-państwowych organizmów politycznych. Jako kultury wzorcowe przedstawiono tu formacje kulturowe, które kształtowały się pod wpływem władzy Gotów, Nguni czy Awarów. Normatywny system aksjologiczny wyrażał sublimowaną ideologię tego typu kultur. Autor przekonuje, że choć kultury polimorficzne nie tworzą dla archeologów wygody interpretacyjnej, nie można ich ignorować, ponieważ są ukrytym czynnikiem zmian kulturowych.

Informacje o autorze:
ANDRZEJ Z. BOKINIEC (1961-2021) – archeolog, etnoarcheolog, był adiunktem w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Prace cytowane Rozwiń

Benveniste, E. 1969. Le vocabulaire des institutions indo-europennes, I. Économie, parenté, société. Paris
Bokiniec, A. Z. 1991. „Archeologia i etnologia. Uwagi na temat jednego pojęcia.” W Interpretacje archeologiczne a etnologiczne koncepcje kultury, red. K. Przewoźna-Armon, 23-30. Toruń
Bokiniec, A. Z. 1993. „The problems of the Early Bronze origins in the south Baltic Area.” W Actes du XIF Congres International des Sciences Prehistoriąues et Protohistoriques, Bratislava, 1-7 Sept. 1991. vol. 3: 21-23. Bratislava
Bokiniec, A. Z., Czebreszuk, J. 1993. „Śmiardowo i Skrzatusz na nowo odkryte, czyli: czy wyważone drzwi były otwarte?”, Archeologia Polski 38 (1): 113-126
Brown, R. A. 1996. Historia Normanów. Gdańsk
Childe, V. G. 1926. The Aryans. London
Clarke, D. L. 1968. Analytical Archaeology. London
Clendinnen, I. 1996. Aztekowie. Próba interpretacji. Warszawa
Coulton, G., G. 1976. Panorama średniowiecznej Anglii. Warszawa
Czebreszuk, J. 1996. Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu. Poznań
Czebreszuk, J., Makarowicz, P. 1995. „Puchary dzwonowate. Zarys historii badań i współczesne kierunki refleksji.” Przegląd Archeologiczny 43: 163-172
Davies, N. 1990. Boże igrzysko. Historia Polski. Kraków
Day, G. M. 1978 „Nipissing.” W Handbook of North American Indians. vol. 15. Northeast, red. B. G. Trigger, 787-791. Washington
Day, G. M., Trigger, B. G. 1978. „Algonquin.” W Handbook of North American Indians. vol. 15. Northeast, red. B. G. Trigger, 792-797. Washington
Driver, H. E. 1961. Indians of North America. Chicago-London
Dzeniskević, G. I. 1987. Atapaski Alaski. Leningrad
Eggert, M. 1976. „»Archaeology as Anthropology« and its Case: Remarks on Reasoning in Prehistorie Archaeology.” Western Canadian Journal of Anthropology 6 (4): 42-61
Feest, J. E., Feest, Ch. F. 1978. „Ottawa.” W Handbook of North American Indians. vol. 15. Northeast, red. B. G. Trigger, 772-786. Washington
Fenton, W. N. 1976. „Northern Iroquoian Culture Patterns.” W Handbook of North American Indians. vol. 15. Northeast, red. B. G. Trigger, 296-321. Washington
Gardawski, A. 1951. „Niektóre zagadnienia kultury trzcinieckiej w świetle wykopalisk w miejscowości Lubna, pow. Sieradz.” Wiadomości Archeologiczne 18: l-84
Gedl, M. 1989. „Wczesnobrązowe kultury północno-zachodniej Polski.” W Pradzieje ziem polskich. t. 1, cz. 2. red. J. Kmieciński, 425-429. Warszawa-Łódź
Girard, R. 1983. „Rzeczy ukryte od założenia świata.” Literatura na Świecie 12: 74-182
Górski, J., Kadrów, S. 1996. „Kultura mierzanowicka i kultura trzciniecka w Zachodniej Małopolsce. Problemy zmiany kulturowej”, Sprawozdania Archeologiczne 48: 9-32. Heidenreich, C., E. 1978. „Huron.” W Handbook of North American Indians. vol. 15. Northeast. red. B. G. Trigger, 368-388. Washington
Hickerson, H. 1967. „Some Implications of the Theory of the Particularity, or „Atomism”, of Northern Algonkins.” Current Anthropology 8 (4): 313-343
Inskeep, R. 1971. „South Africa.” W The African Iron Age, red. P. L. Shinnie. Oxford
Jenness, D. 1958. Indians of Canada, Ottawa
Keeley, L. H. 1996. War Before Civilization. The Myth of the Peaceful Savage. New York-Oxford
Kostrzewski, J. 1955. Wielkopolska w pradziejach. Warszawa-Wrocław
Kostrzewski, J., Chmielewski, W., Jażdżewski, K. 1965. Pradzieje Polski. Wrocław-Warszawa-Kraków
Kośko, A. 1979. Rozwój kulturowy społeczeństw Kujaw w okresie schyłkowego neolitu i wczesnej epoki brązu. Poznań
Kośko, A. 1991. Ze studiów nad kujawską enklawą naddunajskiej cywilizacji wczesnobrązowej. Cmentarzysko grupy Dobre w Bożejewicach woj. Bydgoszcz, stanowisko 8. Poznań-Inowrocław
Kowalski, A. P. 1994. „Próba relatywizacji zagadnień gospodarczych neolitu do hipotetycznych reguł kulturowych w społecznościach wczesnotradycyjnych.” W Neolit i po¬czątki epoki brązu na ziemi chełmińskiej, red. L. Czerniak, 7-20. Grudziądz
Kowalski, A. P. 1997. „Synkretyzm kultury pierwotnej a interpretacje archeologiczne.” W Kultu-rowe konteksty idei filozoficznych, red. A. Pałubicka, 152-167. , Poznań
Kroeber, A. L. 1969. „Obszary kulturowe a środowisko.” W Etnologia, red. Z. Sokolewicz, 53-60. Warszawa
Kroeber, A. L. 1973. Istota kultury. Warszawa
Kukawka, S. 1997. Na rubieży środkowoeuropejskiego świata wczesnorolniczego. Społeczności ziemi chełmińskiej w IV tysiącleciu p.n.e.. Toruń
Lizee, J., Lizee, J. M. 1994. „Cross-mending Northeastern Ceramic Typologies.” W Annual Meeting of the Northeastern Antroplogical Association, Geneseo. http://www.lib.uconn.edu/~tomp
Machnik, J. 1978. „Wczesny okres epoki brązu.” W Prahistoria ziem polskich. t. 3, red. A. Gardawski, J. Kowalczyk, 9-136. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk
McPherron, A. 1967. „On the Sociology of Ceramics: Pottery Style Clustering, Materiał Residence, and Cultural Adaptations of an Algonkian-Iroquoian Border”. W Iroąuois Cul ture, History, and Prahistory, red. E. Tooker, 101-107. Allbany
Nowicka, E. 1972. Bunt i ucieczka. Zderzenie kultur i ruchy społeczne. Warszawa
Nowicka, E., Rusinowa, I. 1988. Wigwamy, rezerwaty, slumsy. Z dziejów Indian w Stanach Zjednoczonych. Warszawa
Nuńez (Cabeza de Vaca). 1988. „Wędrówki od morza do morza.” W Kronikarze kultur prekolumbijskich, przeł. M. Sten, 82-112. Kraków
Posern-Zieliński, A., Ostoja-Zagórski, J. 1977. „Etnologiczna interpretacja i analogie etnograficzne w postępowaniu ba¬dawczym archeologii i prahistorii. Uwagi krytyczno-polemiczne.” Slavia Antiqua 24: 39-71
Posern-Zieliński, A., Ostoja-Zagórski, J. 1983. „Przemiany ludnościowe i kulturowe I tysiąclecia p.n.e. na ziemiach między Odrą a Dnieprem.” red. W. Hensel. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź; Richardson, R., N. 1939. The Comanche Barrier to South Plains Settlements. Glendale
Ryszkiewicz, M. 1987. Mieszkańcy światów alternatywnych - czyli historia naturalna rozumu. Warszawa
de Ribas, A. P. 1988. „Osiedla na północnym wschodzie (Sinaloa i Sonora).” W Kronikarze kultur prekolumbijskich, przeł. M. Sten, 263-280. Kraków
Sarnowska, W. 1967. „Zasięg kultury unietyckiej na terenie Polski.” Silesia Antiqua 9:64-73
Siuchniński, K. 1972. Klasyfikacja czasowo-przestrzenna kultur neolitycznych na Pomorzu Za-chodnim, cz. II. Opracowanie analityczne. Szczecin
Strzelczyk, J. 1984. Goci - rzeczywistość i legenda. Warszawa
Tacyt. 1957. „Germania.” W: Dzieła. t. 2, przeł. S. Hammer, 263-290. Warszawa
Taylor, C. 1994. „Indianie Wielkich Równin.” W: Indianie Ameryki Północnej, red. R. Collins, 62-99. Warszawa
Taylor, C. 1994a. „Indianie Płaskowyżu i Wielkiej Kotliny.” W Indianie Ameryki Północnej, red. R. Collins, 100-127. Warszawa
^ Todorov, T. 1996. Podbój Ameryki. Problem innego. Warszawa
Tooker, E. 1964. An Ethnography of the Huron Indians. 1615-1649. Washington
Trigger, B. G. 1969. The Hurons: Farmers of the North. New York-Chicago
Trigger, B. G. 1978. „Early Iroquoian Contacts with Europeans.” W Handbook of North American Indians. vol. 15. Northeast, red. B. G. Trigger, 344-356. Washington
Trigger, B. G. 1981. „Prehistorie Social and Political Organization: an Iroquoian Case Study.” W Foundations of Northeast Archaeology, red. D. E. Snow, 1-50. New York-London
Wikander, S. 1938. Der arische Männerbunde. Studien zur Indo-Iranischen Sprach- und Religionsgeschichte. Lund
Wright, J. 1981. „Prehistory of the Canadian Shield.” W Handbook of North American Indians. vol. 6, Subarctic, red. J. Heim, 86-96. Washington
Zientara, B. 1985. Świt narodów europejskich. Powstanie świadomości narodowej na obszarze Europy pokarolińskiej, Warszawa