ISSN 2084–1418
Wersją pierwotną czasopisma jest wersja papierowa
2021, Nr (14), Etnoarcheologia
Mikołaj Jarmakowski
Obrzęd w procesie historii. Diachroniczno-semiotyczne spojrzenie na rzeszowską tradycję kolędowania zimowego
Słowa kluczowe: zimowe kolędowanie, folklor, region rzeszowski, mitologia słowiańska, semiotyka
Abstrakt: Artykuł dotyczy opisów ludowego kolędowania zimowego w regionie rzeszowskim w XIX i XX wieku. Podjęty problem obejmuje zależność między semantyką i składnią kolędowania, a ludową kosmologią, w kontekście diachronicznych badań nad słowiańską mitologią. Autor porównuje poszczególne elementy obrzędu z odpowiadającymi im mitemami oraz odpowiednią prasłowiańską leksyką. Celem analizy jest odnalezienie podstawowych elementów tradycji rzeszowskiego kolędowania zimowego, obecnych w innych kulturach bałto-słowiańskich, których genealogia może sięgać słowiańskich podstaw mitologicznych i wierzeniowych. Do analizy poszczególnych zjawisk zastosowano metodę semiotyczno-strukturalną, a uzyskane wyniki badań stanowią zrekonstruowane niezmienne struktury symboliczne obrzędu, wskazujące na jego ścisły związek z protosłowiańską kosmologią.
Informacje o autorze:
MIKOŁAJ JARMAKOWSKI - student slawistyki oraz studiów magisterskich antropologii kulturowej na Uniwersytecie Gdańskim; mikotor@wp.pl; ORCID 0000-0001-8652-0848.
Prace cytowane Rozwiń
Adamowski, Jan. 1999. Kategoria przestrzeni w folklorze. Lublin: Wydawnictwo UMCS
Agapkina, Tatyyana A., Vinogradova, Ludmila N., Petruhin, Vladimir Ya., Tolstaya, Svetlana M., red. 2012. Slavyanskiye drevnosti: Etnolingvisticheskiy slovar', t. 5. Moskva: Institut Slavyanovedeniya Rossiyskoy Akademii Nauk
Bartmiński, Jerzy. 1986. „«Bóg się szerzy». Przykład chrystianizacji noworocznej kolędy ludowej.” W Biblia a literatura, red. Stefan Sawicki, Jan Gotfryd, 479-497. Lublin: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL
Bartmiński, Jerzy 1988. „«Niebo się wstydzi». Wokół ludowego pojmowania ładu świata.” W Kultura, literatura, folklor, red. Marek Graszewicz, Jacek Kolbuszewski, 96-107. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza
Bartmiński, Jerzy. red., 1996. Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. I: Kosmos, cz. I. Lublin: Wydawnictwo UMCS
Bartmiński, Jerzy., opr. 2002. Polskie kolędy ludowe. Antologia. Kraków: Universitetas
Bartmiński, Jerzy., red. 1989. „Relacje o Kosmosie. Teksty gwarowe z okolic Biłgoraja.” W Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury 2: 95-149
Bartmiński, Jerzy, Niebrzegowska, Stanisława. 1994. „Stereotyp Słońca w polszczyźnie ludowej.” Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury 6: 96-137
Biernacka, Maria., red. 1981. Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. II. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Wydawnictwo PAN
Bogatyriew, Piotr. 1979. Semiotyka kultury ludowej. Warszawa: PIW
Boryś, Wiesław. 1974. Słownik prasłowiański, t. I. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich; Wyd. PAN
Brückner, Aleksander. 1957. Słownik etymologiczny języka polskiego. Warszawa: Wiedza Powszechna
Budziszewska, Wanda. 1995. „Śladami tura”. Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury 7: 47-51
Caraman, Piotr. 1933. Obrzęd kolędowania u Słowian i Rumunów. Studjum porównawcze. Kraków: Polska Akademia Umiejętności
Čepiene, Irena. 2000. Historia litewskiej kultury etnicznej. Kaunas: Šviesa
Czachowski, Hubert., Kostrzewa-Majoch, Agnieszka., Łopatyńska, Hanna., red. 2004. Akwizytorzy szczęścia. O dawnych i współczesnych kolędnikach. Toruń: Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej Prüfferowej w Toruniu
Cząstka-Kłapyta, Justyna. 2014. Kolędowanie na Huculszczyźnie. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Wierchy”
Czeczot, Jan. 1839. Piosnki wieśniacze znad Niemna i Dźwiny. Wilno: Drukiem Józefa Zawadzkiego
Danka, Ignacy R., Kowalski Andrzej P. 2000. „Kultura i wyobrażenia społeczeństw neolitycznych. Wybór słownictwa indoeuropejskiego”. W ΕΙΔΟΛΩΝ. Kultura archaiczna w zwierciadle wyobrażeń, słów i rzeczy, red. Helga van dem Boom, Andrzej P. Kowalski, Marian Kwapiński, 217-243. Gdańsk: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku
Derksen, Rick. 2008. Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon. Leiden-Boston: Brill
Derwich, Marek, Cetwiński, Marek. 1987. Herby, legendy, dawne mity. Wrocław: Krajowa Agencja Wydawnicza
Chodakowski, Zorian, D., Maślanka, Tadeusz., opr. 1967. O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem oraz inne pisma i listy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
Domańska-Kubiak, Irena. 1979. „Wegetacyjny sens kolędowania.” Polska Sztuka Ludowa – Konteksty 1 (33): 17-32
Dragan, Jolanta, Smyk, Katarzyna, red., 2019. Kolędowanie na Rzeszowszczyźnie. Kolbuszowa: Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej
Zalizniak, Andriej, Iwanow, Wiaczesław, Toporow, Władimir. 1977. „O możliwościach strukturalno-typologicznych badań semiotycznych”. W Semiotyka kultury, opr. Elżbieta Janus, Maria R. Mayenowa, 67-84. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy
Gapski, Marcin, H. 2014. Koń w kulturze polskiego średniowiecza. Wierzchowce na ścieżkach wyobraźni. Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje
Gołębiowska-Suchorska, Agnieszka. 2011. Dziewczę przędzie, Pan Bóg nitki daje. O spójności ludowej wizji świata. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego
Grochowski, Piotr. 2009. Dziady. Rzecz o wędrownych żebrakach i ich pieśniach. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
Hernas, Cz., red. 1986. Kolędowanie na Lubelszczyźnie. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze;
Ivanichka, Georgieva. 1991. Balgarska narodna mitologia. Sofia: Nauka i izkustvo
Ivanov, V.V., Toporov, V.N. (1974). Issledovaniye v oblasti slavyanskikh drevnostey: Leksicheskiye i frazeologicheskiye voprosy rekonstruktsii tekstov. Mosvka: Nauka
Jarmakowski, Mikołaj. 2021. „Ścinanie kani – kaszubski zwyczaj ludowy w świetle analizy semiotyczno-strukturalnej i porównawczej.” W Kaszuby-Pomorze na tle Słowiańszczyzny – historia, kultura, język, red. Adam Lubocki, 89-133. Wejherowo: Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, Instytut Kaszubski. (w druku)
Kolczyński, Jarosław. 1996. „Trójnożna koza. Uwagi o symbolice trójnożności.” Etnografia Polska, (XL) 1-2: 81-107
Józefów-Czerwińska, Bożena. 2017. Zabobonem nazwano… O wierzeniach, wartościach i dawnych przekonaniach mieszkańców polsko-białoruskiego pogranicza i ich związkach z przeszłością. Warszawa: Trzecia Strona
Kalėda, Algis. Kalėdienė, Barbara. Niedzviecka, Marija. 1991. Lietuvių-lenkų kalbų žodynas. Vilnius: Mokslas
Klinger, Witold. 1926. Obrzędowość ludowa Bożego Narodzenia. Jej początek i znaczenie pierwotne. Poznań: Fiszer i Majewski – Księgarnia Uniwersytecka
Kolberg, Oskar. 1964. Dzieła wszystkie, t. 20: Radomskie. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze
Kolberg, Oskar. 1967. Dzieła wszystkie, t. 48: Tarnowsko-rzeszowskie. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze
Kotula, Franciszek. 1969. Folklor słowny osobliwy Lasowiaków, Rzeszowiaków i Podgórzan. Rzeszów: Wydawnictwo Lubelskie
Kotula, Franciszek. 1989. Przeciw urokom. Wierzenia i obrzędy u Podgórzan, Rzeszowiaków, Lasowiaków. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza
Kowalik, Artur. 2004. Kosmologia dawnych Słowian. Prolegomena do teologii politycznej dawnych Słowian. Kraków: NOMOS
Kowalski, Andrzej P. 2011. „«Swojskość» i «obcość» w kosmologicznych i socjomorficznych wyobrażeniach dawnych Słowian.” W Swoi i obcy w kulturze średniowiecza, red. Michał Brzostowicz, Maciej Przybył, Jacek Wrzesiński, 15-31. Poznań-Ląd: Muzeum Archeologiczne w Poznaniu
Kowalski, Andrzej P. 2017. Kultura indoeuropejska. Antropologia wspólnot prahistorycznych. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
Koziara, Stanisław, Okoń, Jan, Budrewicz, Tadeusz, red. 1996. Z kolędą przez wieki. Kolędy w Polsce i krajach słowiańskich – geneza, rozwój, stan obecny. Kraków: Wydawnictwo Biblos
Krzysztoforska-Doschek, Joanna. 2000. Prasłowiańskie źródła nowszej poezji polskiej. Kraków: Collegium Columbinum
Kubiak, Irena, Kubiak, Krzysztof. 1981. Chleb w tradycji ludowej. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza
Łuczyński, Michał. 2006. „Semantyka obrzędów wiosennych związanych z Marzanną i Jaryłą (próba rekonstrukcji „prasłowiańskiego tekstu.” Respectus Philologicus 10 (15): 165-176
Michajłowa, Katja. 2010. Dziad wędrowny w kulturze ludowej Słowian. Warszawa: Oficyna Naukowa
Niewiadomski, Donat. 1999. Orka i siew. O ludowych wyobrażeniach agrarnych. Lublin: Polihymnia
Piątkowski, Krzysztof. 1993. Semiotyczne badania nad kulturą w etnologii. Studium metodologiczne. Toruń: UMK
Powierski, Jan. 1977. „Z badań nad mitologią bałto-słowiańską (W. W. Iwanow, W. N. Toporov, Issledowanija w oblasti sławjanskich drewnostej. Leksiczeskie i frazeologiczeskie woprosy rekonstrukcji tekstów. Moskwa 1974)”. Slavia Antiqua 24: 305-316
Propp, Vladimir. 1963. Russkiye agrarnyye prazdniki. Leningrad: Izdatel'stvo Leningradskogo Universiteta
Propp, Władimir. 2003. Historyczne korzenie bajki magicznej. Warszawa: Wydawnictwo KR
Račiūnaitė-Vyčinienė, Daiva. 2001. „ Magicheskaya muzyka «sutartines» kak simvol garmoniii poryadka” Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury, 12: 179-196
Ralston, William. 1872. The Songs of the Russian People as Illustrative of Slavonic Mythology and Russian Social Life, London: Ellis&Green
Saloni, Aleksander. 1908. „Lud rzeszowski.” Materiały Archeologiczne, Antropologiczne i Etnograficzne 10: 50-344
Smoczyński, Wojciech. 2021. Słownik etymologiczny języka litewskiego. na prawach rękopisu
Sosenko, Ksenofont. 1928. Kul'turno-іstorichna postat' staroukraїns'kikhsvyat Rіzdva і Shchedrogo Vechera. Lviv: nakładem autora
Strzelczyk, Jerzy. 2007. Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian. Poznań: Rebis
Suchocki, Jerzy. 1991. Mitologia bałtyjska. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe
Szczepanik, Paweł. 2020. Rzeczywistość mityczna Słowian północno-zachodnich i jej materialne wyobrażenia. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
Szyjewski, Andrzej. 2003. Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM
Tomiccy, Joanna, Ryszard. 1975. Drzewo Życia. Ludowa wizja świata i człowieka. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza
Trubachëv, Оleg., red. 1974. Etimologicheskiy slovar' slavyanskikh yazykov, t. IV. Moskva: Nauka
Uspienski, Boris. 1985. Kult św. Mikołaja na Rusi. Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
Vėlius, Norbertas. 1989. „Mitologinė švenčių semantika.” Meno kultūros žurnalas “Krantai” 2: 9
Vinogradova, Ludmila N. 1982. Zimnyaya kalendarnaya poeziya zapadnykh i vostochnykhslavyan. Genezis i tipologiya kolyadovaniya. Moskva: Nauka
Wenska, Izabella. 2015. „Ofiary u Słowian: pomiędzy znaleziskami archeologicznymi a dziewiętnastowiecznym folklorem.” Analecta Archeologica Ressovienia 10: 295-311
Wojciechowska, Beata. 2000. Od Godów do świętej Łucji. Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego
Wróblewska, Violetta., red. 2019. Słownik polskiej bajki ludowej, t. I-III. Toruń: Wydawnictwo Naukowej Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika
Yanikov, Nikolay. 2014. „Mitemata za vechnia dvuboy mezhdu gramoverzhets izmey v konteksta na indoariyskata i balgarskata mitologia.” Manas nr 1
Yudin, Aleksey. 1999. „Mifotoponimiya russkikh zagovorov.” Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury 11: 177-196
Zubiński, Tadeusz. 2007. Etniczne dziedzictwo Bałtów. Wierzenia, obrzędy, zwyczaje. Warszawa: Stowarzyszenie Dom Polski SARMACJA
Żyłko, Bogusław. 2009. Semiotyka kultury. Gdańsk: słowo/obraz/terytoria.
