2021, Nr (14), Etnoarcheologia

---

Andrzej P. Kowalski
Archeologia w badaniach nad kulturą społeczności pradziejowych

Słowa kluczowe: archeologia, teoria kultury, archeologiczne badania kultury, teoria badań archeologicznych

Abstrakt:
Archeologia jest dyscypliną, która sama w sobie nie rozwija teorii społecznych ani pojęć kultury. W tym zakresie jest przeznaczona do współpracy z naukami społecznymi, głównie z etnologią i socjologią. Artykuł przedstawia kolejne etapy przenoszenia pewnych teorii kulturowych do archeologii. Od ewolucjonizmu, przez funkcjonalizm, konfiguracjonizm, semiotykę, aż po współczesne nurty w naukach humanistycznych, archeologia na różne sposoby definiowała istotę kultury. Istnieje pewna tendencja. Początkowo dominował pozytywistyczny paradygmat empiryzmu. W okresie atrakcyjności metod semiotycznych, antropologii kognitywistycznej i symbolicznej, podejmowano również próby zastosowania ideologicznych koncepcji kultury w archeologii. W dzisiejszych czasach, po zwrocie ikonicznym i performatywnym, po „powrocie do rzeczy,” archeologia, znowu oferowana przez nauki humanistyczne, stawia na rozumienie kultury utożsamianej z wiedzą o obiektach materialnych lub z doświadczeniem tzw. przeszłości, wyprowadzonym ze zmysłowego kontaktu z artefaktami. Widać stopniowe znikanie intelektualnego wysiłku na rzecz rosnącej atrakcyjności spektaklu archeologicznego, wydarzenia przedstawiającego prehistoryczną rzeczywistość. Archeologia coraz częściej poświęca się naturalistycznym analizom zabytków, ponownie odkładając na bok badania kultury rozumianej jako przeszły, społeczny system normatywno-działaniowy.

Informacje o autorze:
ANDRZEJ PIOTR KOWALSKI – filozof, antropolog kultury, profesor zwyczajny w Instytucie Archeologii i Etnologii Uniwersytetu Gdańskiego. E-mail: andrzej.kowalski@ug.edu.pl. ORCID 0000-0003-2009-2689.

Prace cytowane Rozwiń

Brooks, A. S. 2009. „Thoughts on "Transitions": A Foreword.” W Sourcebook of Paleolithic Transistions. Methods, Theories, and Interpretations, red. M. Camps, P. Chauhan. V-XI. New York: Springer
Burdukiewicz, J. M. 2012. „Początki kultury symbolicznej w dziejach ludzkości.” W Sic erat in facis. Studia i szkice historyczne dedykowane Profesorowi Bogdanowi Rokowi, red. E. Kościk, R. Żerelik, P. Badyna, F. Wolański, 249-262. Toruń: Wydawnictwo Adama Marszałek
Burszta, W. 1982. „W świecie ideacyjnych kodów – propozycje Warda Goodenough’a.” Lud 66: 45-60. Chmielewski, P. 1988. Kultura i ewolucja. Warszawa: PWN
Christensen, L. B., Warburton D. A. 2003. „Symbol for them / symbol for us.” W Criteria of Symbolicity, red. P. Buissac, 38-44. Toronto: University of Toronto
Daszkiewicz, W. 2014. „Bronisława Malinowskiego funkcjonalna teoria kultury.” Człowiek w kulturze 24: 321-344
Domańska, E. 2007. „"Zwrot performatywny" we współczesnej humanistyce.” Teksty Drugie 5: 48-61; Domańska, E. 2008. „Humanistyka nie-antropocentryczna a studia nad rzeczami.” Kultura Współczesna 3: 9-21
Duff, A. I., Clark, G. A., Chadderon, T. J. 1992. „Symbolism in the Early Paleolithic. A Conceptual Odyssey”. Cambridge Archaeological Journal 2 (2): 211-229
Flis, M. 2000. Antropologia społeczna Radcliffe’a - Browna. Z wyborem pism. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos
Gediga, B. 2016. „Kilka refleksji na temat chronologii i periodyzacji w archeologii.” Analecta Archaeologica Ressoviensia 11: 58-63
Gosden, Ch. 1999. Anthropology and Archaeology. A Changing Relationship. London, New York: Routledge
Graebner, F. 1911. Methode der Ethnologie. Heidelberg: Carl Winter
Guzowska B. 2015. „Estetyzacja – nowa matryca kultury”. Człowiek i Społeczeństwo 39: 57-67
Ivanov, V. V., Toporov, V. N. 1974. Issledovanija v oblasti slavjanskich drevnostej. Leksičeskije i frazeologičeskije voprosy rekonstrukcii tekstov, Moskva: Nauka
Jones, M. 2005. „Ecological Archaeology.” W Archaeology. The Key Concepts, red. C. Renfrew, P. Bahn, 59-63. London, New York: Routledge
Józefów-Czerwińska, B. 2020. „W poszukiwaniu początków oraz prób zrozumienia "zachowań symbolicznych". Zarys problematyki.” Folia Praehistorica Posnaniensia XXV: 91-108
Klejn, L. 2005. Istorija archeologičeskoj mysli. Kurs lekcij, Sankt Peterburg: Izdatelsvo SPBGU
Kmita, J. 1987. „Myślenie mitologiczne w świetle strukturalistycznej opozycji metonimii i metafory”. W Symbol i poznanie, red. T. Kostyrko, 139-156. Warszawa: PWN
Kowalski, A. P. 2013. Mit a piękno. Z badań nad pochodzeniem sztuki. Bydgoszcz: Wydawnictwo Epigram
Kowalski, A. P. 2017. Kultura indoeuropejska. Antropologia wspólnot prehistorycznych. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
Malinowski, B. 1958. Szkice z teorii kultury. Warszawa: Książka i Wiedza
Mallory, J. P. 2009. „The conundrum of Iron Age ceramics: The evidence of language.” W Relics of Old Decency: Archaeological studies in later prehistory, ed. G. Cooney, K. Becker, J. Coles, M. Ryan, S. Sievers, 181-192. Dublin: Wordwell
Mamzer, H., Ostoja-Zagórski, J. 2007. „Orientacje badawcze w polskiej archeologii.” Nauka 1: 131-148
Mamzer, H., Ostoja-Zagórski, J. 2010. „Źródła archeologiczne: artefakty czy językowe o nich wypowiedzi?” Humanistyka i Przyrodoznawstwo 16: 227-250
Meringer, R.1905. „Wörter und Sachen.” Indogermanische Forschungen 17: 100-166
Minta-Tworzowska, D. 2013. „Pamięć, "miejsca pamięci" jako budujące tożsamość w ujęciu archeologii.” Przegląd Archeologiczny 61: 33-50
Minta-Tworzowska, D. 2019. „The program of "new" aesthetics regarding the expectations of archaeologists.” Folia Praehistorica Posnaniensia XXIV: 149-163
Olsen, B. 2013. W obronie rzeczy. Archeologia i ontologia przedmiotów, przeł. B. Shallcross. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN
Pałubicka, A.1985. „O trzech historycznych odmianach waloryzacji światopoglądowej.” Studia Metodologiczne 24: 51-76
Piątkowski, K. 1993. Semiotyczne badania nad kulturą w etnologii. Studium metodologiczne. Toruń: Wydawnictwo UMK
Poniatowski, S. 1922. „Zadanie i przedmiot etnologii.” Archiwum nauk antropologicznych II (2): 1-30. Lwów: Towarzystwo Naukowe
Poniatowski, S. 1948. „Zagadnienie paralelizacji kultur paleolitycznych z kulturami etnologicznymi.” Lud XXXVIII: 28-34
Preucel, R.,W. 2006. Archaeological Semiotics. Malden: Blackwell Publishing
Rebay – Salisbury, K. C. 2011. „Thoughts in Circles: Kulturkreislehre as a Hidden Paradigm in Past and Present Archaeological Interpretations.” W Investigating Archaeological Cultures. Material Culture, Variability, and Transmission, red. B.W. Roberts, M. Vander Linden, 41-60. New York: Springer
Robb, J. E.1998. „The Archaeology of Symbols.” Annual Review of Anthropology 27: 329-346
Smith, G.E. 1915. The migrations of early culture. A study of the significance of the geographical distribution of the practice of mummification as evidence of the migrations of peoples and the spread of certain customs and beliefs. Manchester: Manchester University Press
Sokolewicz, Z. 2015. „Etnografia / etnologia / antropologia a nauki historyczne wobec koncepcji społeczeństwa pierwotnego.” Rocznik Antropologii Historii V (8): 17-26
Sztompka, P. 1971. Metoda funkcjonalna w socjologii i antropologii społecznej. Wrocław: Ossolineum; Toporkov, A. L. 1989. „Simvolika i ritualnye funkcii predmetov materialnoj kultury.” W Etnografičeskoe izučenije znakovych sredstv kultury, red. A.S. Mylnikov, 89-101. Leningrad: „Nauka”
Toporov, V. N.1986. „Drevnebalkanskaja neolitičeskaja civilizacja /DBN/; obščij vzgljad.” W Balkany v kontekste sredizemnomorja. Problemy rekonstrukci jazyka i kultry, red. V.V. Ivanov, 12-15. Moskva: Institut Slavjanovedenija i Balkanistiki AN SSSR
Toporov, V. N. 2010. „O proischoždeni nekotorych poetičeskich simvolov. Paleolitičeskaja epocha.” W Mirovoe derevo. Universalnye znakovye kompleksy, t. I, 52-82. Moskva: Rukopisnye Pamjatniki Drevnej Rusi
White, L. A. 1949. The Science of Culture. A Study of Man and Civilisation. New York: Farrar, Straus; Zeidler – Janiszewska, A. 1993. „Estetyka jako współczesna "filozofia pierwsza"?” Kultura Współczesna 2: 142-150.