2017, Nr (10), Antropologia - folklor - historia

---

Andrzej P. Kowalski
Antropologia pierwotnej kultury Gotów. Zwyczaje pogrzebowe

Pobierz wersję elektroniczną

Słowa kluczowe: Goci, kultura wielbarska, słownictwo gockie, gockie rytuały funeralne, germańskie wyobrażenia na temat śmierci, eschatologia gocka

Abstrakt:
Artykuł jest poświęcony najstarszym wyobrażeniom Gotów na temat śmierci i obrzędów funeralnych. Oprócz źródeł archeologicznych, związanych z kulturą wielbarską okresu rzymskiego, ważną dokumentację stanowią zabytki języka gockiego. W ujęciu porównawczym zostały omówione i etnologicznie skomentowane gockie określenia dotyczące: śmierci i osób zmarłych (maurþrjan ‘zabijać, mordować’; ga-swiltan ‘umierać’; diwan ‘umierać’; dauþs ‘martwy’; naus ‘ciało, zwłoki’); akcesoriów i działań rytualnych (ƕilftrjom ‘łoże zmarłego’; gaunoþus, hiufan, flokan ‘lament nad zmarłym’; starua ‘uczta pogrzebowa’; ga-nawistron ‘chować zmarłych’); obiektów grobowych (hlaiw; hlaiwasnōs ‘grób w postaci zagłębienia w ziemi, jama grobowa’; aurahjōn/s; aurahi ‘nasyp ziemny, gliniasta warstwa tworząca wzniesienie kurhanu; nagrobek’); czarownic – nekromantek, prawdopodobnie odpowiedzialnych za dekompletowanie szczątków zmarłych (halirunna ‘wiedźma uprawiająca czary nad grobami’). Poza tym omówione zostały przyczyny działania tabu zabraniającego wkładania broni i narzędzi pracy do grobów w kulturze wielbarskiej. Wyposażenie grobów tej kultury to głównie biżuteria z metali szlachetnych. Nazewnictwo ozdób gockich nawiązuje do wyobrażenia węża, podziemnego gada, który w mitologii i sformułowaniach poetyckich kojarzony jest z grobem i śmiercią. Ozdoby odkrywane przez archeologów (bransolety, pierścionki, niektóre szpile) przypominają wyglądem węża. Zwyczaje pogrzebowe Gotów nawiązują do starych rytuałów indoeuropejskich, np. wyobrażenie raju jako pastwiska dla zmarłych, ale mają też germańsko-celtyckie tematy, np. podróż zmarłego na „tamten świat” łodzią lub na wozie. W przekładzie Biblii wykonanym przez Ulfilę brakuje wyobrażenia piekła, kary za przewinienia i idei zmartwychwstania, co dowodzi, że Goci nie mieli analogii do eschatologicznych idei chrześcijańskich.

Informacje o autorze:
ANDRZEJ PIOTR KOWALSKI – filozof, antropolog kultury, profesor zwyczajny w Instytucie Archeologii i Etnologii Uniwersytetu Gdańskiego. E-mail: andrzej.kowalski[at]ug.edu.pl

Prace cytowane Rozwiń

Balg, Gerhard Hubert. 1887. A Comparative Glossary of the Gothic Language with the especial Reference to English and German. New York: Westermann & Co. Baron, Justyna. 2008. „Przedstawienia wozów w kontekście rytów przejścia.” W Sztuka pradziejowa i wczesnośredniowieczna jako źródło historyczne, red. B. Gediga, W. Piotrowski, 199–209. Biskupin, Wrocław: Muzeum w Biskupinie, IAiE PAN. Beekes, Robert Stephen Paul. 2010. Etymological Dictionary of Greek. Leiden, Boston: Brill. Bierbrauer Volker. 1994. „Archäologie und Geschichte der Goten vom 1.-7. Jahrhundert. Versuch einer Bilanz.” Frühmittelalterische Studien 28: 51–171. Boer, Richard Constant. 1922. Die Edda mit historisch-kritischem Commentar, Bd. 1. Haarlem: H.D. Tjeenk Willink & Zoon. Bosworth, Joseph, i Thomas Northcote Toller. 1921. An Anglo-Saxon Dictionary. Oxford: Clarendon Press. Casaretto, Antje. 2004. Nominale Wortbildung der gotishen Sprache, Heidelberg: Carl Winter’s Universitätsbuchhandlung. Cieśliński, Adam, i Andrzej Kasprzak. 2006. „Cmentarzysko w Nowym Łowiczu w świetle najnowszych badań. Kurhan 29.” W Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu, red. W. Nowakowski, 107–121. Koszalin: Muzeum w Koszalinie, Instytut Archeologii UW, Zakład Archeologii UG. Christiansen, Arne Søby. 2002. Cassiodorus, Jordanes and the History of the Goths. Studies in a Migration Myth. Copenhagen: Museum Tusculanum Press. Cook, Albert Stanburrough. 1911. A Concordance to Beowulf. Halle: Max Niemeyer. Černych, Pavel Jakovlevič. 1999. Istoriko – etimologičeskij slovar’ sovremennogo russkogo jazyka, t. I. Moskva: Izdatelstvo „Russkij jazyk”. Diefenbach, Lorenz. 1851. Vergleichendes Wörterbuch der Gothischen Sprache, Bd. 1. Frankfurt am Main: Verlag von Joseph Baer. Edda Poetycka. 1986, przeł. A. Załuska-Strömberg, Wrocław: Ossolineum. Edelman, Dżoy Josifovna. 2015. Etimologičeskij slovar’ iranskich jazykov. T. 5. Moskva: Nauka – Vostočnaja Literatura. Feist, Siegmund. 1939. Vergleichendes Wörterbuch der Gothischen Sprache. Leiden: Brill. Fisher, Charles Dennis. 1906. Annales ab excessu divi Augusti. Cornelius Tacitus. Oxford: Clarendon Press. Gabelenz, Hans Connon De, i Julius Loebe. 1843. Ulfilas. Veteris et Novi Tetamenti Versionis Gothicae, vol. I. Lipsiae: F.A. Brockhaus. Gamkrelidze, Tamaz Valerianovič, i Viaceslav Vsevolodovič Ivanov. 1984. Indoevropejskij jazyk i indoevropejcy. T 1. Tbilisi: Izdatelstvo Tbilisskogo Universiteta. Ganina, Natalija Aleksandrovna. 2001. Gotskaja jazyčeskaja leksika. Moskva: Izdatelstvo Moskovskogo Universiteta. 2011. Krymsko-gotskij jazyk, Sankt-Petersburg: Aleteja. 2013. „Relikty gotskoj apellativnoj leksiki v latinskich pamjatnikach.” Voprosy Jazykoznanija 5: 143–154. Gindin, Leonid Aleksandrovič. 1990. „Obrjad pogrebenija Attily (Iord. XLIX, 256–258) i „trizna” Olgi po Igorju (PVL, 6453 g.).” Sovetskoe Slavjanovedenije 2: 65–67. Grabarczyk, Tadeusz. 1997. Kultura wielbarska na Pojezierzach Krajeńskim i Kaszubskim, Łódź: Wydawnictwo UŁ. Heather, Peter. 1996. The Goths. Oxford: Wiley Blackwell. 1999. The Visigoths from the Migration Period to the Seventh Century: An Ethographic Perspective. San Marino: The Boydell Press. Heinertz, Nils Otto. 1932. „Gotische Etymologien”, Indogermanische Forschungen 50: 109–120. Helm, Karl. 1937. Altgermanische Religionsgeschichte. Bd. II. Die nachrömische Zeit. 1. Die Ostgermanen. Heidelberg: Carl Winter’s Universitätsbuchhandlung. Hock, Wolfgang, red. 2015. Altlitauisches etymologisches Wörterbuch. Studien zur historisch-vergleichenden Sprachwissenschaft 7. T. 2. Hamburg: Baar-Verlag. Holthausen, Ferdinand. 1967. Altsächsisches Wörterbuch. Köln, Graz: Böhlau Verlag. Hussey, Robertus. 1860. Hermeios Sozomenos, Ecclesiastica Historia. Oxonii: E Typographeo Academico. Iordan. 1960. O proischoždenii i dejaniach getov. Getica. Przeł. E. Cz. Skržinskaja. Moskva: Izdatelstvo Vostočnoj Literatury. Jente, Richard. 1921. Die mythologischen Ausdrücke im altenglischen Wortschatz. Eine kulturgeschichtlich - etymologische Untersuchung. Heidelberg: Carl Winter’s Universitätsbuchhandlung. Kasjodor i Jordanes, Historia gocka czyli scytyjska Europa.1984. Przeł. J. Zwolski. Lublin: KUL. Kempiński, Andrzej Maria. 2009. Ilustrowany leksykon mitologii wikingów. Poznań: Wydawnictwo KURPISZ. Kmieciński, Jerzy. 1962. Zagadnienie tzw. kultury gocko-gepidzkiej na Pomorzu Wschodnim w okresie wczesnorzymskim. Łódź: ŁTN. Kokowski, Andrzej. 1987. „Zagadnienie kręgów kamiennych w środkowej strefie Pojezierza Pomorskiego”, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica 8: 62–79. 1991. Lubelszczyzna w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim. Lublin: Wydawnictwo UMCS. 1995. Grupa masłomęcka. Z badań nad przemianami kultury Gotów w młodszym okresie rzymskim. Lublin: Wydawnictwo UMCS. 2005. Starożytna Polska. Od trzeciego stulecia przed narodzinami Chrystusa do schyłku starożytności. Warszawa: Wydawnictwo TRIO. 2007. Goci od Skandzy do Campi Gothorum (od Skandynawii do Półwyspu Iberyjskiego). Warszawa: Wydawnictwo TRIO. Kolendo, Jerzy. 2008. Komentarz do tekstu Germania Tacyta. Publiusz Korneliusz Tacyt Germania. Przeł. T. Płóciennik, wstęp i komentarz J. Kolendo, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Kontny, Bartosz. 2006. „Breves gladii et rotunda scuta. Uwagi na temat uzbrojenia Gotów na marginesie przekazu Tacyta.” W Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu, red. W. Nowakowski 195–221. Koszalin: Muzeum w Koszalinie, Instytut Archeologii UW, Zakład Archeologii UG. Kowalski, Andrzej Piotr. 2014. „Germańskie tabu. Obecność ozdób i brak broni w pochówkach gockich.” Rocznik Antropologii Historii 1(6): 171–178. 2014a. Antropologia zamierzchłych znaczeń. Toruń: PTH. Kroonen, Guus. 2013. Etymological Dictionary of Proto-Germanic. Leiden, Boston: Brill. Kwapiński, Marian. 1993. „Wozy w kulturze pomorskiej.” Pomorania Antiqua 15: 1–28. Lehmann, Winfred Philip. 1986. A Gothic Etymological Dictionary. Leiden: Brill. Levitskij, V. V. 2010. Etimologičeskij slovar’ germanskich jazykov. T. 1. Vinnica: Nova Kniga. Looijenga, Jantina Helena. 1997. Runes around the North Sea and on the Coninent AD 150–700; Text and Context, Groningen: Proefschrift Rijksuniversiteit van Groningen. Machajewski, Henryk. 2006. „Pomorze Środkowe w okresie rzymskim i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów.” W Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu, red. W. Nowakowski, 35–63. Koszalin: Muzeum w Koszalinie, Instytut Archeologii UW, Zakład Archeologii UG. Martynov, Viktor Vladimirovič. 1963. Slavjano-germanskoe leksičeskoe vzajmodejstvie drevnejšej pory. Minsk: Izdatelstvo „Nauka”. Massmann, Hans Ferdinad. 1857. Ulfilas. Die heiligen Schriften alten und neuen Bundes in gothischer Sprache. Stuttgart: S. G. Liesching Verlag. Meineke, Eckhard. 1998. „Grab und Grabbrauch”, Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 12: 491–492. Berlin, New York: Walter de Gruyter. Much, Rudolf. 1937. Die Germania des Tacitus. Heidelberg: Carl Winter’s Universitätsbuchhandlung. Netunaeva, Irina Michailovna. 2007. Chrestomatija po gotskomu jazyku. Učebnoe posobije. Archangelsk: Izdatelstvo AΓΤΥ. Nodrgren, Ingemar. 2004. The Well Spring of the Goths. About the Gothic Peoples in the Nordic Countries and on the Continent. New York: iUniverse, Inc. Orel, Vladimir. 2003. A Handbook of Germanic Etymology. Leiden: Brill. Ossowski, Waldemar. 2010. Przemiany w szkutnictwie rzecznym w Polsce. Studium archeologiczne. Gdańsk: Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku. Plezia, Stanisław. 1952. Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, cz. I (do VIII wieku). Poznań, Kraków: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. Pronk-Tiethoff, Saskia. 2013. The Germanic Loanwords in Proto-Slavic, Amsterdam, New York: Rodopi. Puhvel, Jaan. 1969. „Meadow of the Otherworld” in Indo-European Tradition.” Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung 83/1: 64–69. Rives, J. B. 1999. Tacitus Germania. Oxford: Clarendon Press. Rix, Helmut. 2001. Lexikon der indogermanischen Verben. Wiesbaden: Dr Ludwig Reichert Verlag. Scardigli, Piergiuseppe. 1964. Lingua e storia dei Goti. Firenze: G. C. Sansoni Editore. 1994. Der Weg zur deutschen Sprache. Von den indogermanischen biz zur Merowingerzeit. Bern: Peter Lang AG. Sedgefield, Walter John. 1913. Beowulf. Manchester: University Press. Seebold, Ewald. 1970. Vergleichendes und etymologisches Wörterbuch der germanischen starken Verben. The Hague. Paris: Mouton. 2008. Chronologisches Wörterbuch des deutschen Wortschatzes. Bd. II. Berlin, New York: Walter De Gruyter. Skóra, Karolina. 2008. „Z czym wędrowano w zaświaty? O niemilitarnym wyposażeniu grobowym wojowników wielbarskich.” W Nie tylko broń. Niemilitarne wyposażenie wojowników w starożytności i średniowieczu, red. W. Świętosławski. 7–26. Acta Archaeologica Lodziensia 54. 2015. Struktura społeczna ludności kultury wielbarskiej. Łódź: Instytut Archeologii i Etnologii PAN. Słownik staropolski. 1981. T. 8, z. 6 (53). Wrocław: Ossolineum. Słupecki, Leszek Paweł. 2017. „Scyld Scæfing, czyli tam i z powrotem. Pochówki łodziowe i idea reinkarnacji.” Gemma Gemmarum. Studia dedykowane Profesor Hannie Kočce-Krenz, cz.I. red. A. Różnański. 365–378. Poznań: PTPN. Splett, Jochen. 1993. Althochdeutsches Wörterbuch, Bd. I/1. Berlin, New York: Walter De Gruyter. Stang, Christian Schweigaard. 1972. Lexikalische Sonderübereinstimmungen zwischen Slavischen, Baltischen und Germanischen. Oslo: Universitetsforlaget. Streitberg Wilhelm. 1919. Die Gotische Bibel. Heidelberg: Carl Winter’s Universitätsbuchhandlung. Strzelczyk, Jerzy. 2015. Goci. Rzeczywistość i legenda. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie. Szemerényi, Oswald. 1962. „Principles of Etymological Research in the Indo-European Languages.” II Fachtagung für indogermanische und allgemeine Sprachwissenschaft. 175–212. Innsbruck: Sprachwissenschaftliche Institut der Leopold-Franzens-Universität. Szczepański, Seweryn. 2014. „Od Homera do Wulfstana – wyścigi jako motyw honorowania zmarłych u ludów indoeuropejskich (i czy tylko zmarłych?).” Komunikaty Mazursko-Warmińskie 3: 315–326. Ščukin, Mark Borisovič. 2005. Gotskij put’. Goty, Rim i černjachovskaja kultura, Sankt Peterburg: Idatelstvo Gosudarstvennogo Universiteta. Ščukin, Mark Borisovič, i Michail Michailovič Kazanski, Oleg Sharov. 2006. Des les Goths aux Huns: Le nord de la Mer Noire aus Bas-empire et à l’époque des grandes migrations, BAR International Series 1535. Oxford: J. and E. Hedges Ltd. Tempelmann-Mączyńska, Magdalena. 1992. „Specyficzne pochówki” kultury wielbarskiej.” Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica 16: 191–199. Tiefenbach, Heinrich. 2010. Altsächsisches Handwörterbuch. Berlin, New York: Walter De Gruyter. Toporova, Tatjana Vladimirovna. 1994. Semantičeskaja struktura drevnegermanskoj modeli mira, Moskva: RADIKS. Vaan, Michiel De. 2008. Etymological Dictionary of Latin and other Italic Languages. Leiden: Brill. Vasmer, Max. 1987. Etimologičeskij slovar’ russkogo jazyka. T. 3. Moskva: Progress. Vries, Jan De. 1956. Altgermanische Religionsgeschichte. Bd. I. Berlin: Walter de Gruyter & Co. 2000. Altnordisches etymologisches Wörterbuch. Leiden: Brill. Walenta, Krzysztof. 1980. „Obrządek pogrzebowy na Pomorzu w okresie późnolateńskim i rzymskim.” Archaeologia Baltica V. Łódź: Katedra Archeologii UŁ. 1992. „Przyczynek do genezy wielbarskich cmentarzysk kurhanowych z kręgami kamiennymi.” Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica 16: 169–177. Wesche, Heintich. 1940. Der althochdeutsche Wortschatz im Gebiete des Zaubers und Weissagung. Halle (Saale): Max Niemeyer Verlag. Witczak, Krzysztof Tomasz, i Andrzej Piotr Kowalski. 2002. „Rytuał ciałopalenia w kontekście indoeuropejskich wyobrażeń na temat śmierci.” Popiół i kość: Funeralia Lednickie 4: 59–74, red. J. Wrzesiński. Sobótka, Wrocław: SNAP. Wolfram, Herwig. 2003. Historia Gotów. Przeł. R. Darda, I. Dębek, K. Berger. Warszawa, Gdańsk: Wydawnictwo Marabut,. 2006. „Origio et Religio. Ethnic Traditions and Litarature in Early Medieval Texts”. W From Roman Provinces to Medieval Kingdoms, ed. Th., F., X. Noble. 57–74. London, New York: Routledge. Wołągiewicz, Ryszard. 1981. „Kultury oksywska i wielbarska.” W Prahistoria ziem polskich, t. V, red. J. Wielowiejski. 135–190. Wrocław: Ossolineum. 1986. „Die Goten im Bereich der Wielbark-Kultur.” Peregrinatio Gothica, Archaeologia Baltica, 84/85: 63–98. Łódź. Zinkovskaja, Irina Vladimirovna. 2010. Korolestvo Ermanaricha v istorii vostočnoj Evropy IV veka. Voronež: Voronežskij, Gosudarstvennyj Universitet. Zoëga, Geir Tómasson. 1967. A Concise Dictionary of Old Icelandic. Oxford: Clarendon Press.