2018, Nr (11), Kulturowa historia wiedzy

---

Michał Pawleta
Przeszłość na sprzedaż. Archeologia i jej wytwory w kulturze konsumpcyjnej we współczesnej Polsce

Pobierz wersję elektroniczną

Słowa kluczowe: utowarowienie przeszłości, rekonstrukcje archeologiczne, festyny archeologiczne, odtwórstwo historyczne, kultura popularna

Abstrakt:
Kultura konsumpcyjna wywiera przemożny wpływ na sposoby regulujące relacje człowieka z przeszłością, prowadząc do utowarowienia i komercjalizacji przeszłości. Zjawiska te należy zdefiniować jako eksponowanie, sprzedawanie i konsumowanie przeszłości (historii), wiedzy na jej temat i jej materialnego dziedzictwa jako produktów o wartości rynkowej oraz podejmowanie wysiłków, zmierzających ku uczynieniu z nich rozpoznawalnego produktu. W wyniku komercjalizacji, przeszłość i jej relikty coraz częściej traktowane są jako „zasób” wykorzystywany w różnych celach, dziedzictwo zaś jako celowo stworzony wytwór, służący zaspokajaniu przez człowieka potrzeb konsumpcyjnych, w tym potrzeby rozrywki. W artykule poddaję krytycznej analizie różne formy społecznego konsumowania badanej przez archeologię przeszłości, m.in. rekonstrukcji archeologicznych, spektakli i widowisk pod postacią festynów archeologicznych i inscenizacji odtwórstwa historycznego, oraz swobodnych odniesień do symboliki przeszłości w przestrzeniach kultury popularnej. Komercjalizacja przeszłości niekoniecznie musi posiadać negatywną wymowę i być wyłącznie wiązana z nastawieniem na zysk. Komercyjne inicjatywy niejednokrotnie mogą bowiem odgrywać ważną rolę w transmisji w atrakcyjny sposób wiedzy na temat przeszłości i kreowaniu wizerunków przeszłości, jednocześnie umożliwiając ludziom szeroki dostęp do przeszłości. Niemniej proces utowarowienia przeszłości w swej istocie pokazuje, że przeszłość dla współczesnego człowieka zyskała wartość wymienną.

Informacje o autorze:
MICHAŁ PAWLETA – archeolog, adiunkt w Instytucie Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. E-mail: mpawleta@amu.edu.pl. ORCID 0000-0002-0466-1901.

Prace cytowane Rozwiń

Appadurai, Ariun. 1986. „Introduction: Commodities and the Politics of Value.” W The Social Life of Things. Commodities in Cultural Perspective, red. A. Apparadurai, 3–63. Cambridge: Cambridge University Press. Ashworth, Gregory. 2015. Planowanie dziedzictwa. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury. Bagnall, Gaynor. 1996. „Consuming the Past.” W Consumption Matters: The Production and Experience of Consumption, red. S. Edgell, K. Hetherington i A. Warde, 227–247. Oxford: Blackwell. Baillie, Britt, Afroditi Chatzoglou i Taha Shadia. 2010. „Packaging the Past. The Commodification of Heritage.” Heritage Management 3/1: 51–71. Baram, Uzi, i Yorke Rowan. 2004. „Archaeology After Nationalism: Globalization and the Consumption of the Past.” W Marketing Heritage: Archaeology and the Consumption of the Past, red. Y. Rowan i U. Baram, 3–23. Walnut Creek, CA: AltaMira Press. Baranowski, Tadeusz. 2010. „Europejskie doświadczenia w planowaniu skansenów archeologicznych. W Radom. Korzenie miasta i regionu. T. 1, Badania 2009, red. A. Buko i D. Główka, 203–218. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN. Baudrilard, Jean. 2005. Symulakry i symulacja. Przeł. S. Królak. Warszawa: Warszawa: Sic! Baudrillard, Jean. 2006. Społeczeństwo konsumpcyjne. Jego mity i struktury. Przeł. S. Królak. Warszawa: Sic! Bauman, Zygmunt. 2006. Społeczeństwo w stanie oblężenia. Przeł. J. Margański. Warszawa: Wydawnictwo Sic! Bauman, Zygmunt. 2009. Konsumowanie życia. Przeł. M. Wyrwas-Wiśniewska. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytety Jagiellońskiego. Bloch, Marta i Paweł Marek Pogodziński. 2014. „Archeologiczne instytucje paramuzealne w województwie pomorskim.” Rocznik Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu 5: 100–112. Blockley, Marion. 1998. „Społeczny kontekst rekonstrukcji archeologicznych.” W Ochrona dziedzictwa archeologicznego w Europie, red. Z. Kobyliński, 72–91. Warszawa: Generalny Konserwator Zabytków, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich. Bogacki, Michał. 2008. „Wybrane problemy odtwórstwa wczesnośredniowiecznego w Polsce.” W Kultura ludów Morza Bałtyckiego. T. II, Nowożytność i współczesność, red. M. Bogacki, M. Franz i Z. Pilarczyk, 219–269. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. Bogacki, Michał. 2010a. „»Wżywanie« się w przeszłość – odtwórstwo historyczne a nauka.” W Recepcja kultury średniowiecznej w humanistyce, red. K. Obremski i J. Wenta, 153–196. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. Bogacki, Michał. 2010b. „O współczesnym »ożywianiu« przeszłości – charakterystyka odtwórstwa historycznego.” Turystyka Kulturowa 2/2010: 39–62. Brodie, Neil, Morag Kersel, Christina Luke i Katheryn Walker Tubb, red. 2008. Archaeology, Cultural Heritage, and the Antiquities Trade. Gainesville: University Press of Florida. Broński, Krzysztof. 2013. „Marketing dziedzictwa kulturowego.” W Kultura a rozwój, red. J. Hausner, A. Karwińska i J. Purchla, 215–236. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury. Brzeziński, Wojciech. 1998. „Przeszłość i przyszłość rekonstrukcji stanowisk archeologicznych.” W Ochrona dziedzictwa archeologicznego w Europie, red. Z. Kobyliński, 64–71. Warszawa: Generalny Konserwator Zabytków, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich. Brzeziński, Wojciech. 2000. „Muzea jako instytucje ochrony i prezentacji dziedzictwa archeologicznego.” W Problemy zarządzania dziedzictwem kulturowym, red. K. Gutowska, 147–156. Warszawa: Res Publica Multiethnica. Brzostowicz, Michał 2009. „Imprez historyczne – edukacja czy rozrywka? Kilka refleksji z doświadczeń Festiwali Kultury Słowiańskiej i Cysterskiej w Lądzie nad Wartą.” Fontes Archaeologici Posnanienses 45: 293–300. Bugaj, Michał. 2013. „Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Radomiu – uwagi na temat ochrony i prezentacji dziedzictwa archeologicznego.” W Archeologia w obliczu wyzwań współczesności. T. 3, Radom – korzenie miasta i regionu, red. A. Buko, D. Główka i M. Trzeciecki, 51–63. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN. Bursche, Aleksander i Roksana Chowaniec. 2009. „Festyn archeologiczny w Biskupinie: komercyjny odpust czy promocja dziedzictwa archeologicznego.” W Blisko i daleko. Księga Jubileuszowa Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, red. B. Kaim, 69–77. Warszawa: Instytut Archeologii UW. Byszewska, Alicja. 2011. „Podróż w czasie. Rekonstrukcja – destrukcja.” Kurier Konserwatorski 10: 28–32. Byszewska, Alicja. 2016. „Podróż w czasie. Problemy rekonstrukcji.” W Między nauką a popularyzacją. Muzea i parki archeologiczne, red. S. Czopek i J. Górski, 131–148. Kraków: Universitas. Clack, Timothy i Marcus Brittain, red. 2007. Archaeology and the Media. Walnut Creek, CA: Left Coast Press. Charowska, Ewa. 2014. „Parki i skanseny archeologiczne jako forma ochrony i prezentacji reliktów w kontekście środowiskowym.” W Konserwacja zapobiegawcza środowiska 2. Krajobraz kulturowy, red. J. Wysocki, 68–79. Warszawa–Zielona Góra: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Fundacja Archeologiczna. Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej. Chowaniec, Roksana. 2010. Dziedzictwo archeologiczne w Polsce. Formy edukacji i popularyzacji. Warszawa: Instytut Archeologii UW. Christie, Agata. 1996. Morderstwo w Mezopotamii. Przeł. J. Zakrzewski, E. Krasnodębska. Warszawa. Prószyński i S-ka. Darska, Bernadetta. 2012. „Nauka i śledztwo: o sposobach portretowania nauki w powieściach kryminalnych (na wybranych przykładach).” Teksty Drugie 6 (138): 393–403. Dąbrowski, Krzysztof. 1977. „Miejsce rezerwatów archeologicznych w kształtowaniu środowiska naturalnego.” Wiadomości Archeologiczne 42 (1), 3–8. Dominiak, Łukasz. 2004. „Zabawa w przeszłość. Festyn archeologiczny jako forma karnawału.” W Karnawalizacja. Tendencje ludyczne w kulturze współczesnej, red. J. Grad i H. Mamzer, 81–86. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Fiske, John. 2010. Zrozumieć kulturę popularną. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Gediga, Bogusław. 2011. Problemy ochrony zabytków archeologicznych w Polsce. W System ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, red. B. Szmygin, 163–169. Lublin, Warszawa: PKN ICOMOS, Politechnika Lubelska. Gerritsen, Tess. 2013. Mumia. Przeł. Z. Kościuk. Warszawa: Wydawnictwo Albatros A. Kuryłowicz. Golka, Marian. 2009. Pamięć społeczna i jej implanty. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Goodcare, Elizabeth J. i Gavin Baldwin. 2002. Living the Past. Reconstruction, Recreation, Re-enactment and Education at Museums and Historical sites. London: Middlesex University Press. Goulding, Christina. 2000. „The Commodification of the Past, Postmodern Pastiche, and the Search for Authentic Experiences at Contemporary Heritage Attractions.” European Journal of Marketing 34 (7): 835–853. Górewicz, Igor. 2009. „Profesjonalizacja odtwórstwa historycznego.” W Gospodarka ludów Morza Bałtyckiego. T. 1, Starożytność i średniowiecze, red. M. Bogacki, M. Franz i Z. Pilarczyk, 341–365. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. Grad, Jan i Hanna Mamzer, red. 2005. Kultura przyjemności. Rozważania kulturoznawcze. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Griffiths, Elly. 2011. Szlak kości. Przeł. A. Kuc. Warszawa: Wydawnictwo Literackie. Griffits, Elly. 2011. Janusowy kamień. Przeł. D. Dziewońska. Warszawa: Wydawnictwo Literackie. Grott de, Jerome. 2009. Consuming History: Historians and Heritage in Contemporary Popular Culture. Oxon, New York: Routledge. Fowler, Peter J. 1992. The Past in Contemporary Society: Then, Now. London–New York: Routledge. Grossman, Anna. 2006. „Biskupińskie festyny w kraju i za granicą.” Z Otchłani Wieków 61 (3–4): 130–142. Guzowska, Marta. 2012. Ofiara Polikseny. Warszawa. Wydawnictwo W.A.B. Guzowska, Marta. 2013. Głowa Niobe. Warszawa. Wydawnictwo W.A.B. Guzowska, Marta. 2015. Wszyscy ludzie przez cały czas. Wydawnictwo W.A.B. Guzowska, Marta. 2016. Chciwość. Warszawa: Burda Książki. Guzowska, Marta. 2017. Reguła nr 1. Warszawa: Wydawnictwo Marginesy. Guzowska, Marta,. 2018. Ślepy archeolog. Wydawnictwo Marginesy. Harrison, Rodney. 2013. Heritage. Critical Approaches. London–New York: Routledge. Hewison, Robert. 1987. The Heritage Industry: Britain in a Climate of Decline. London: Methuen Ltd. Holtorf, Cornelius. 2001. „Is the Past a Non-renewable Resource?” W The Destruction and Conservation of Cultural Property, red. R. Layton, P.G. Stone i J. Thomas, 286–297. London–New York: Routledge. Holtorf, Cornelius. 2005. From Stonehenge to Las Vegas: Archaeology as Popular Culture. Walnut Creek, CA: AltaMira Press. Holtorf, Cornelius. 2007. Archaeology is a Brand: The Meaning of Archaeology in Contemporary Popular Culture. Oxford: Archaeopress. Holtorf, Cornelius i Tim Schadla-Hall. 1999. „Age as Artefact: on Archaeological Authenticity.” European Journal of Archaeology 2 (2): 229–247. Kalinowski, Bartosz, i Tomasz Uryszek. 2009. „Zasady komercjalizacji i finansowania innowacyjnych rozwiązań.” W Komercjalizacja wyników badań naukowych — krok po kroku, red. D. Markiewicz, 38–56. Kraków: Politechnika Krakowska. Kantor, Ryszard. 2010. „Zabawa przeszłością – zabawa w przeszłość. Historia uludyczniona.” Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Sociologica III: 134–149. Karwacki, Arkadiusz. 2012. „Rycerstwo między komercją a reintegracją. Analiza wielowymiarowych efektów funkcjonowania grup odtworzeniowych.” W Dziedzictwo w akcji. Rekonstrukcja historyczna jako sposób uczestnictwa w kulturze, T. Szlendak, J. Nowiński, K. Olechnicki, A. Karwacki i W.J. Burszta, 109–140. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury. Kloskowska, Antonina. 1983. Kultura masowa. Krytyka i obrona. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Kobyliński, Zbigniew. 2001. Teoretyczne podstawy konserwacji dziedzictwa archeologicznego. Warszawa: Fundacja Res Publica Multiethnica, Instytut Archeologii i Etnologii PAN. Kobyliński, Zbigniew. 2003. „Quo vadis archeologia? O przyszłości badań nad przeszłością.” Archeologia Polski 48 (1–2): 223–234. Kobyliński, Zbigniew. 2009. „Archeologia wobec wyzwań współczesności.” W Archeologia Polska i jej czasy, red. M. Brzostowicz, 103–131. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Kobyliński, Zbigniew. 2010. „Archeologia polska na początku XXI wieku – szanse i zagrożenia.” W Archeologia wobec wyzwań współczesności, red. M. Przybył i M. Winiarska-Kabacińska, 9–22. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Kołodziejczyk, Piotr. 2014. „Archeolog w labiryncie popkultury.” Perspektywy Kultury 10: 7–24. Konończuk, Elżbieta. 2011. „Historia na sprzedaż w Boskim Juliuszu i Nazo poecie Jacka Bocheńskiego.” Śląskie Studia Polonistyczne 1 (1): 71–83. Kopytoff, Igor. 2003. „Kulturowa biografia rzeczy: utowarowienie jako proces.” W Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, red. M. Kempny i E. Nowicka, 249–274. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kowalczyk, Izabela i Izolda Kiec, red. 2015. Historia w wersji popularnej. Gdańsk: Wydawnictwo Naukowe Katedra. Kowalski, Krzysztof. 2013. O istocie dziedzictwa europejskiego – rozważania. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury. Kowalski, Piotr. 2004. Popkultura i humaniści. Daleki od kompletności remanent spraw, poglądów i mistyfikacji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Krajewski, Marek. 1997. „Konsumpcja i współczesność. O pewnej perspektywie rozumienia świata społecznego.” Kultura i Społeczeństwo 41 (3): 3–24. Krajewski, Marek. 2003. Kultury kultury popularnej. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Krstović, Nikola. 2015. „Open-Air Museums: Simulacra of Everything”. W The Limits of Heritage, red. K. Jagodzińska i J. Purchla, 139–158. Cracow: International Cultural Centre. Kruczek, Zygmunt. 2012. „Skanseny archeologiczne jako atrakcje turystyczne. Metody oceny i zarządzania atrakcjami.” W Skanseny archeologiczne i archeologia eksperymentalna, red. J. Gancarski, 55–72. Krosno: Muzeum Podkarpackie w Krośnie. Kruczek, Zygmunt. 2013. „Skansen Archeologiczny „Karpacka Troja” – kreacja nowej atrakcji turystycznej i ocena jej jakości.” W Kultura i turystyka – miejsca spotkań, red. B. Krakowiak, A. Stasiak i B. Włodarczyk, 207–223. Łódź: Uniwersytet Łódzki, Instytut Geografii Miast i Turyzmu. Krueger, Michał. 2012. „Śródziemnomorska turystyka archeologiczna – między ekskluzywnością a masowością.” Turystyka Kulturowa 5: 5–21. Kwiatkowski, Piotr T. 2008. Pamięć zbiorowa społeczeństwa polskiego w okresie transformacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Lipski, Aleksander. 2008. „Czas wolny w czasie życia. Przyczynek do analizy społeczeństwa nowoczesnego.” Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 70 (4): 205–223. Lowenthal, David. 1985. The Past is a Foreign Country. Cambridge: Cambridge University Press. Łaguna, Wanda i Joanna Rayss. 2013. „Zmiany w krajobrazie kulturowym wywołane rekonstrukcją grodziska średniowiecznego w Owidzu (gmina Starogard Gd.) – jako przykład świadomego kształtowania krajobrazu historycznego.” Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych O.L. PAN IX/1: 55–69. Macdonald, Sharon. 2013. Memorylands. Heritage and Identity in Europe Today. London–New York: Routledge. Marciniak, Arkadiusz. 2011. „Contemporary Polish Archaeology in Global Context.” W Comparative Archaeologies. A Sociological View of the Science of the Past, red. L.R. Lozny, 179–194. New York: Springer. Marciniak, Arkadiusz. 2013. „O przeszłości. Dylematy przedstawiania w archeologii.” Rocznik Antropologii Historii III, 1 (4): 17–54. Matt, Gerald. 2006. Muzeum jako przedsiębiorstwo: łatwo i przystępnie o zarządzaniu instytucją kultury. Przeł. A. Wajs. Warszawa: Fundacja Aletheia. Melotti, Marxiano. 2011. The Plastic Venuses: Archaeological Tourism in Post-modern Society. Newcastle: Cambridge Scholars Publishing. Mikos v. Rohrscheidt, Armin. 2011. „(Re)animatorzy dawnej historii a podróże w czasie wolnym. Profil polskich uczestników ruchu »historical reenactment« i ich potencjał dla rozwijania turystyki kulturowej.” Turystyka Kulturowa 1–3: 50–81. Miller, Daniel, red. 1995. Acknowledging Consumption. A Review of New Studies. London–New York: Routledge. Murzyn, Monika A. 2007. „Dziedzictwo kulturowe w okresie przemian: szanse i wyzwania.” W Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku. Szanse i wyzwania, red M.A. Murzyn i J. Purchla, 139–154. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury. Nieroba, Elżbieta, Anna Czerner i Marek S. Szczepański. 2010. Flirty tradycji z popkulturą. Dziedzictwo kulturowe w późnej nowoczesności. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Nowaczyk, Szymon. 2007. „Archeologia festynowa – pomiędzy eksperymentem naukowym a przedstawieniem parateatralnym.” W Wojskowość ludów Morza Bałtyckiego, red. M. Bogacki, M. Franz i Z. Pilarczyk, 501–508. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. Olechnicki, Krzysztof, Tomasz Szlendak i Arkadiusz Karwacki. 2016. Grupy rekonstrukcji historycznej. Edukacja i konsumowanie przeszłości. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Oniszczuk, Agnieszka. 2014. „The Convention in Action – Poland Almost 20 Years After the Ratification of the Valletta Convention.” W The Valletta Convention: Twenty Years After. Benefits, Problems, Challenges, red. V.M. van der Hass i P.A.C. Schut, 63–68. Brussel: Europae Archaeologia Consilium. Paardekooper, Roeland. 2012. The Value of an Archaeological Open-air Museum is in Its Use. Understanding ArchaeologicalOpen-air Museums and Their Visitors. Leiden: Sidestone Press. Park, Hyung Yu. 2013. Heritage Tourism. London: Routledge. Pawleta, Michał. 2011a. „»The Past Industry«: Selected Aspects of the Commercialisation of the Past and Products of Archaeological Knowledge in Contemporary Poland.” Sprawozdania Archeologiczne 63: 9–54. Pawleta, Michał. 2011b. „Przeszłość jako źródło przyjemności.” Przegląd Archeologiczny 59: 27–54. Pawleta, Michał. 2012. „Rekonstrukcje i inscenizacje przeszłości w perspektywie turystyki archeologicznej w Polsce.” W Skanseny archeologiczne i archeologia eksperymentalna szansą na rozwój turystyki, red. J. Gancarski, 364–387. Krosno: Muzeum Podkarpackie w Krośnie. Pawleta, Michał. 2016. Przeszłość we współczesności. Studium metodologiczne archeologicznie kreowanej przeszłości w przestrzeni społecznej. Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM. Pine, Joseph i James Gilmore. 1999. The Experience Economy. Cambridge, Massachusetts: Harvard Business School. Piotrowski, Wojciech i Wiesław Zajączkowski. 2010. „Archaeological Festivals at Biskupin.” W Living History in Archaeological Open-air Museums, red. G. Schöbel, 25–33. Unteruhldingen: LiveArch. Pomian, Krzysztof. 2006. Historia. Nauka wobec pamięci. Lublin: Wydawnictwo UMCS. Rajewski, Zdzisław. 1964. „Pokaz zabytków w terenie.” Wiadomości Archeologiczne 30 (1–2): 102–116. Przychodni, Andrzej. 2012. „Świętokrzyskie Centrum Archeologii Doświadczalnej w Nowej Słupi, jako miejsce realizacji projektu »Człowiek i żelazo w pierwszych wiekach naszej ery« szansą na rozwój archeoturystyki na Kielecczyźnie.” W Skanseny archeologiczne i archeologia eksperymentalna, red. J. Gancarski, 257–305. Krosno: Muzeum Podkarpackie w Krośnie. Purchla, Jacek. red. 2008. Raport na temat funkcjonowania systemu ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce po roku 1989. Dostęp [30.12.2018]. Strona internetowa http://www.kongreskultury.pl/library/File/RaportDziedzictwo/dziedzictwo_raport_w.pelna(1).pdf. Rifkin, Jeremy. 2003. Wiek dostępu. Nowa kultura hiperkapitalizmu, w której płaci się za każdą chwilę życia. Przeł. E. Kania. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie. Ritzer, George. 2004. Magiczny świat konsumpcji. Przeł. L. Stawowy. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza. Romaniszyn, Krystyna. 2015. Krótki wykład o utowarowieniu. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rowan, Yorke i Uzi Baram, red. 2004. Marketing Heritage: Archaeology and the Consumption of the Past. Walnut Creek: AltaMira Press. Rudnicki, Seweryn, red. 2013. Komercjalizacja wiedzy. Praktyczny podręcznik dla przedstawicieli nauk społecznych. Dostęp [21.05.2018]. Strona internetowa https://www.depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/7357/Rudnicki_Komercjalizacja_wiedzy_Praktyczny_podrecznik_dla_przedstawicieli_nauk_spolecznych.pdf?sequence=1&isAllowed=y. Russell, Milles, red. 2002. Digging Holes in Popular Culture. Archaeology and Science Fiction. Oxford–Oakville: Oxbow Books. Rygiel, Katarzyna. 2008. Miłość i samotność. Warszawa: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Rygiel, Katarzyna. 2011. Śmiertelne zlecenie. Warszawa: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Samuel, Raphael. 1994. Theatres of Memory. Volume I: Past and Present in Contemporary Culture. London: Verso. Sołtysiak, Michał. 2015. „Rogate hełmy sprzedają się lepiej? O nieprzystawalności współczesnego stanu wiedzy historycznej do potrzeb projektantów gier.” Homo Ludens 1 (7): 191–210. Sołtysiak, Michał. 2017. „Mediewalizmy, neomediewalizm i rola archeologii w badaniu gier”. Homo Ludens 1 (10): 217–236. Sroczyńska, Jolanta. 2014. „New Considerations for the Reconstruction of Archaeological Relics as a Profitable Investment for the Local Community in Poland.” W Reuso: la cultura del restauro e della valorizzazione: temi e problemi per un percorso internazionale di conoscenza, red. S. Bertocci i S. Van Riel, 975–982. Firenze: Alinea Editrice. Starczewska, Ewa. 2012. „Grodzisko w Sopocie – przyczynek do rozważań nad problematyką rekonstrukcji dziedzictwa archeologicznego.” Acta Archaeologica Lodziensia 58: 163–191. Stec, Piotr. 2006. „Komercjalizacja muzealiów.” Muzealnictwo 47: 212–221. Szacka, Barbara. 2009. „Zmiany stosunku do przeszłości po przeobrażeniach ustrojowych 1989 roku w Polsce.” Przegląd Filozoficzno-Literacki 4 (25): 415–427. Szacka, Barbara. 2014. „Stosunek do przeszłości i jej przeżywanie w ponowoczesnym świecie popkultury.” W Historia – dziś. Teoretyczne problemy wiedzy o przeszłości, red. E. Domańska, R. Stobiecki i T. Wiślicz, 173–185. Kraków: Universitas. Szlendak, Tomasz, Jacek Nowiński, Krzysztof Olechnicki, Arkadiusz Karwacki i Wojciech J. Burszta. 2012. Dziedzictwo w akcji. Rekonstrukcja historyczna jako sposób uczestnictwa w kulturze. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury. Szpociński, Andrzej. 2010. „Współczesna kultura historyczna.” Kultura Współczesna 1 (63), 9–17. Szpociński, Andrzej. 2012. „Widowiska przeszłości. Pamięć jako wydarzenie.” W Kultura jako pamięć. Posttradycjonalne znaczenie przeszłości, red. E. Hałas, 63–75. Kraków: Wydawnictwo Nomos. Talalay, Lauren, E. 2010. „The Past as Commodity: Archaeological Images in Modern Advertising.” W Contemporary Archaeology in Theory. The New Pragmatics. Second Edition, red. R.W. Preucel i S.A. Mrozowski, 571–581. Malden–Oxford: Willey-Blackwell. Tarkowska, Elżbieta. 2012. „Pamięć w kulturze teraźniejszości.” W Kultura jako pamięć. Posttradycjonalne znaczenie przeszłości, red. E. Hałas, 17–42. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos. Trzciński, Maciej. 2010. „Rekonstrukcje archeologiczne a rzeczywistość.” W Przeszłość dla przyszłości – problemy edukacji muzealnej, red. J. Wrzesiński i A.M. Wyrwa, 87–91. Lednica: Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. Urry, John. 2007. Spojrzenie turysty. Przeł. A. Szulżycka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Walker, Cameron i Neill Carr, red. 2013. Tourism and Archaeology. Sustainable Meeting Grounds. Walnut Creek, CA.: AltaMira Press. Werczyński, Damian. 2012. „Wybrane atrakcje archeoturystyczne w Polsce.” Biuletyn Instytutu Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej UAM w Poznaniu 20: 53–72. Wieczorkiewicz, Anna. 2008. Apetyt turysty. O doświadczaniu świata w podróży. Kraków: Universitas. Wojdon, Joanna, red. 2018. Historia w przestrzeni publicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Wyrwa, Andrzej Marek i Urszula Kostrzewska. 2010. „O wybranych aspektach społecznej percepcji i zainteresowania muzeami na wolnym powietrzu na przykładzie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy i Muzeum w Biskupinie.” W Przeszłość dla przyszłości. Problemy edukacji muzealnej. Materiały Konferencji z okazji Jubileuszu 40-lecia Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, Lednica 11–13 września 2009 r., red. J. Wrzesiński i A.M. Wyrwa, 203–217. Lednica: Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. Zalewska, Anna I. 2018. „Archeologia prospołeczna i uspołeczniona (public archaeology) z polskiej perspektywy.” W Historia w przestrzeni publicznej, red. J. Wojdon, 17–26. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Ziółkowski, Marek. 2005. „O pewnych konsekwencjach częściowego i niekonsekwentnego utowarowienia polskiego szkolnictwa wyższego.” Nauka 2: 29–44. Żukowski, Robert. 2016. „Problematyka konserwatorsko-archeologiczna rekonstrukcji grodu w Owidzu.” W Między nauką a popularyzacją. Muzea i parki archeologiczne, red. S. Czopek i J. Górski, 231–268. Kraków: Universitas.